نگاهی به آمار تسهیلات اعتباری و اقساطی در ایران و مزایا و معایب آن

بخشی از ظرفیت لندتک‌ها در جهان در خدمات B2B آنها تعریف می‌شود؛ به این معنی که کسب‌و‌کارها هم می‌توانند برای تأمین سرمایه در گردش فعالیت خود از شرکت‌های لندتکی کمک بگیرند، اما داده‌ها نشان می‌دهد این مدل در ایران حتی بسیار عقب‌تر از اعطای تسهیلات خرد به مصرف‌کننده نهایی است که شاید بتوان یکی از دلایل آن را مشکلات تأمین مالی خود لندتک‌ها دانست. اما کسب‌و‌کارهای لندتکی در حال حاضر در چه نسبتی با کاربران قرار دارند و آیا توانسته‌اند اعتماد عموم جامعه را جلب کنند؟ و اساساً این مدل از ارائه تسهیلات چه مزایا و معایبی دارد؟ البته کسب‌و‌کارهایی که زنجیره صنعت لندتک را تشکیل می‌دهند، متفاوت و متعدد هستند، اما در این گزارش، تمرکز بر کسب‌و‌کارهایی است که امکان خرید اعتباری یا اعتبار اقساطی را به کاربران خود ارائه می‌دهند.

سال‌های متمادی درگیری مردم با بحران‌های کوچک و بزرگ اقتصادی سبب شده تا به قول اهالی حاکمیت در کارزارهای انتخاباتی، سفره مردم روزبه‌روز کوچک‌تر شود. طبقه متوسط در ایران مدت‌هاست در حال کوچک‌شدن است؛ همان طبقه‌ای که مخاطب، مشتری و کاربر نهایی بسیاری از کسب‌و‌کارهاست. در نتیجه کوچک‌شدن سفره مردم ارتباط مستقیمی با رونق کسب‌و‌کارها دارد. بحرانی شدن وضعیت اقتصادی سبب می‌شود تا افراد تنها به فکر تأمین ضروریات اولیه زندگی باشند و سایر فعالیت‌ها که به افزایش کیفیت زندگی می‌انجامد، مغفول باقی بماند.

هرچند لندتک‌ و مسیری که پیش روی جامعه قرار می‌دهد، لزوماً از دل بحران‌های شدید اقتصادی به وجود نیامده و ساخته و پرداخته ظرفیت‌های فناورانه کشورهای پیشرفته و جهان مدرن است، اما به نظر می‌رسد این مدل در ایران و با توجه به شرایط مذکور، کاربردی کلان‌تر و حیاتی‌تر داشته باشد. با وجود افزایش تعداد شرکت‌های لندتکی در ایران و ورود کسب‌و‌کارهای نوآور بزرگ (برای مثال، گروه دیجی‌کالا با دیجی‌پی و گروه اسنپ با اسنپ‌پی) و همچنین مجموعه‌های صنعتی معظم (به عنوان مثال، گروه صنعتی گلرنگ با تارا و گروه صنعتی ماموت با ازکی‌وام) همچنان ظرفیت‌های فراوانی برای رشد و شکوفایی این مدل کسب‌و‌کاری وجود دارد و افراد زیادی در جامعه هنوز شناخت درستی از این کسب‌و‌کارها و خدمات آنها ندارند.

ناآشنایی بخش بزرگی از مخاطبان این کسب‌و‌کارها محدود به کاربر نهایی نیست. بخشی از ظرفیت لندتک‌ها در جهان در خدمات B2B آنها تعریف می‌شود؛ به این معنی که کسب‌و‌کارها هم می‌توانند برای تأمین سرمایه در گردش فعالیت خود از شرکت‌های لندتکی کمک بگیرند، اما داده‌ها نشان می‌دهد این مدل در ایران حتی بسیار عقب‌تر از اعطای تسهیلات خرد به مصرف‌کننده نهایی است که شاید بتوان یکی از دلایل آن را مشکلات تأمین مالی خود لندتک‌ها دانست.

اما کسب‌و‌کارهای لندتکی در حال حاضر در چه نسبتی با کاربران قرار دارند و آیا توانسته‌اند اعتماد عموم جامعه را جلب کنند؟ و اساساً این مدل از ارائه تسهیلات چه مزایا و معایبی دارد؟ البته کسب‌و‌کارهایی که زنجیره صنعت لندتک را تشکیل می‌دهند، متفاوت و متعدد هستند، اما در این گزارش، تمرکز بر کسب‌و‌کارهایی است که امکان خرید اعتباری یا اعتبار اقساطی را به کاربران خود ارائه می‌دهند.

سهم دو درصدی لندتک‌ها
پیدا کردن آمار درست از سهمی که لندتک‌ها از اعطای تسهیلات دارند، کاری نسبتاً دشوار است. لندتک‌ها در واقع تأمین سرمایه خود را از طریق همکاری با بانک‌ها، لیزینگ‌ها یا گاهی منابع داخلی خود انجام می‌دهند و با توجه به سهم بیشتر بانک‌ها در این بخش، می‌توان تاحدودی سهم لندتک‌ها از این بازار را از میزان تسهیلات خرد پرداخت‌شده از سوی بانک‌ها بیرون کشید. آمار بانک مرکزی می‌گوید در سال ۱۴۰۱ حدود ۳۶۰۰ همت وام پرداخت شده که ۱۴ درصد آن متعلق به تسهیلات خرد بوده و سهم لندتک‌ها از این مقدار، تنها ۰/۵ درصد بوده است.

از سویی دیگر، مرتضی باقری، مدیر سرمایه‌گذاری‌های جایگزین شرکت تأمین سرمایه تمدن در رویداد لندتک ایران، به آمار امیدوارکننده‌ای از سال ۱۴۰۲ اشاره می‌کند که نشان می‌دهد با وجود منابع مالی محدود شرکت‌های لندتکی، رشد این مدل سیر صعودی قابل تأملی دارد. او برآورد کرده است که میزان تسهیلات پرداختی در سال گذشته از بستر لندتک‌ها معادل ۲۰ همت بوده که با اضافه کردن کسب‌و‌کارهای کرادفاندینگ این رقم به ۲۴ همت می‌رسد.

او در این رویداد گفته بود سهم بازار B2P و P2B لندتک از بازار ارائه تسهیلات بانکی در سال ۱۴۰۲ به ۲ درصد رسیده و در حالی که ۱۲۰۰ همت ارزش تسهیلات ارائه‌شده در بخش بانکی بوده، ارزش این تسهیلات در پلتفرم‌های کرادفاندینگ و لندتک‌ها ۲۴ همت بوده است. این در حالی است که کسب‌و‌کارهای کرادفاندینگ و لندتک در کشور همچنان با مسئله فقدان منابع مالی پایدار دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و این یکی از بزرگ‌ترین نقاط ضعف آنهاست. در واقع سال گذشته را می‌توان سال شکوفایی لندتک‌ها پس از کش‌و‌قوس‌های فراوان دانست. سالی که در نیمه ابتدایی آن به گفته فعالان این صنعت، شاهد رشد پنج تا ۱۰ برابری کاربران برخی کسب‌و‌کارهای لندتکی بودیم.

مواجهه با یک بازار روبه‌رشد
اگر به دنبال دریافت تسهیلات از بانک‌ها بوده باشید، از هزارتوی پرپیچ‌و‌خم آن آگاهی دارید. هرچند برخی بانک‌ها در چند سال گذشته برای مبالغ خرد طرح‌هایی ایجاد کرده‌اند که بتوان از طریق اپلیکیشن‌هایشان و بدون ضامن وام دریافت کرد، اما فراموش نکنیم که پیش از آن‌که لندتک‌ها تعدد و تنوع بیابند، روند دریافت وام از الگویی نسبتاً مشخص تبعیت می‌کرد که شامل مراجعه چندباره به شعب بانک‌ها، قرار گرفتن در صفی طولانی، داشتن نامه کسر از حقوق، داشتن دسته‌چک، ارائه ضامن با شرایط خاص و… بود که می‌توانست در مورد یک بانک، حتی از شعبه‌ای به شعبه دیگر متفاوت باشد. البته کماکان این وام‌ها ارائه می‌شوند؛ وام‌هایی که برای درصد قابل توجهی از مردم در دسترس نیستند.

اما مدل ارائه تسهیلات در لندتک‌ها متفاوت است و علت استقبال از آنها در ایران را می‌توان در چند عامل جست‌و‌جو کرد. یکی از این عوامل شفافیت در هزینه‌هاست. زمانی که کاربران به پلتفرم‌های لندتکی مراجعه می‌کنند، رقم تسهیلات، کارمزد، اقساط و سایر هزینه‌ها به صورت شفاف پیش روی مخاطب قرار دارد. اینجا خبری از کاغذبازی‌های بانکی نیست و اطلاعاتی که معمولاً طی فرایندهای بوروکراتیک به‌درستی به درخواست‌کننده تسهیلات منتقل نمی‌شود، پیش چشم کاربر قرار دارد.

از طرفی همین مسئله حذف بوروکراسی و آنلاین انجام‌شدن تمامی مراحل، به کاهش هزینه‌های مالی و زمانی کاربر می‌انجامد. در واقع انجام این عملیات به شکل غیرحضوری سبب می‌شود تا دسترس‌پذیری مناسبی نیز داشته باشد و هر فردی با داشتن گردش حسابی معمول و رتبه اعتباری مناسب فارغ از اینکه در چه شهر یا روستایی زندگی می‌کند، از این خدمات بهره‌مند شود و تسهیلات دریافت کند. مطالعه مشترک سازمان نظام صنفی و انجمن فین‌‌‌تک نشان از آن دارد که هرچند ضریب نفوذ شبکه لندتک در استان‌‌‌های برخوردار، ۲۰درصد کمتر از ضریب نفوذ شبکه بانکی است، اما حوزه لندتک در استان‌‌‌های نیمه‌‌‌برخوردار و کم‌‌‌برخوردار دارای ضریب نفوذ بهتری است.

تفاوت اساسی دیگری که میان تسهیلات لندتکی و تسهیلات بانکی وجود دارد، ایجاد دسترسی عادلانه برای کاربران است. با توجه به اینکه بر اساس داده‌ها حدود ۷۰ درصد مردم ایران هیچ وامی از بانک‌های کشور دریافت نکرده‌اند، افزایش آگاهی در مورد خدمات لندتک‌ها می‌تواند دامنه دسترسی افراد را به تسهیلات خرد افزایش دهد.

با نگاه به مجموعه هزینه‌ها و فرصت‌ها و با توجه به وضعیت اقتصادی کشور، به نظر می‌رسد روند صعودی رشد کاربران لندتک‌ها در ماه‌های باقیمانده از سال ۱۴۰۳ و در سال‌های پیش رو ادامه‌دار باشد.

نگاهی به آمار
کسب‌و‌کارهای لندتکی در ابتدای مسیر هستند و هنوز صحبت از شرکت اول یا دوم در این بازار کوچک و محدود، جایگاه چندانی ندارد. این کسب‌و‌کارها فعلاً «چراغ‌خاموش» حرکت می‌کنند و تمرکز اصلی‌شان بر جذب کاربران بالقوه است، نه رقابت با سایر پلتفرم‌ها برای جذب کاربران آنها. به همین علت داده‌های کمی از میزان رشد و جایگاه هرکدام از این پلتفرم‌ها به شکل انحصاری وجود دارد. اساساً در چنین شرایطی نمی‌توان توقع داشت که کسب‌و‌کاری به شکل شفاف از تعداد کاربران خود سخن گوید و اطلاعاتش مانند شرکت‌های بورسی در اختیار همه مردم قرار گیرد.

در این میان، از اسنپ‌پی و دیجی‌پی به دلیل قرار گرفتن در گروه اسنپ و گروه دیجی‌کالا داده‌هایی منتشر شده است. اسنپ و دیجی‌کالا که بنا بر رسم چند سال اخیر خود به ارائه گزارش عملکرد سالانه‌شان می‌پردازند، از بخش لندتکی خود نیز داده‌هایی منتشر کرده‌اند که نشان می‌دهد رشد صعودی کاربران لندتک‌ها حاصل تصورات و آرزوهای فعالان نیست و این نگاه، پا روی زمین دارد.

اسنپ‌پی که از سال ۱۳۹۹ فعالیت خود را شروع کرده، در ابتدا به کاربران خود سرویس BNPL ارائه می‌داد. بعدتر اعتبار اقساطی نیز به اسنپ‌پی افزوده شد تا کاربران بتوانند با استفاده از این اعتبار، از فروشگاه‌های طرف قرارداد این سرویس در چهار قسط و بدون کارمزد و نیاز به ضامن خرید کنند. بر اساس گزارشی که اسنپ از عملکرد خود در سال ۱۴۰۲ منتشر کرده، اسنپ‌پی در این سال سه میلیون و ۵۷۰ هزار کاربر فعال داشته و مبلغ سفارش‌ها با سرویس اعتبار اقساطی نسبت به سال ۱۴۰۱، ۱۱۷۵ درصد رشد داشته است. همچنین تعداد سفارش‌ها با این سرویس در همین زمان ۷۹۶ درصد رشد را تجربه کرده است(شکل ۱).

بر اساس این گزارش، سه استان تهران، خراسان رضوی و البرز با ۴۴، ۹ و ۷ درصد بیشترین تعداد کاربران را در این پلتفرم دارند. با توجه به نمودار توزیع سنی کاربران اسنپ‌پی نیز می‌توان دریافت بیش از نیمی از این کاربران (۵۷ درصد) در بازه سنی ۲۶ تا ۴۰ سال قرار دارند.

البته اسنپ‌پی تنها با رشد تعداد کاربران نهایی مواجه نبوده و فروشگاه‌های آنلاینی که با اسنپ‌پی در بخش اعتبار اقساطی همکاری می‌کنند نیز در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال گذشته‌اش، رشد ۳۵/۳ برابری داشته و به عدد ۶۲۴ فروشگاه آنلاین رسیده است.

از دیجی‌پی هم که از سال ۱۳۹۷ به‌عنوان بازوی مالی دیجی‌کالا فعالیت خود را آغاز کرده، اطلاعات جالبی در گزارش عملکرد سالانه دیجی‌کالا وجود دارد. به گواه این گزارش، تعداد کاربرانی که در سال گذشته خرید قسطی خود را با امکانات این پلتفرم انجام داده‌اند، ۱۸۲ هزار و ۴۲۹ نفر بوده است. میزان خرید قسطی و اعتباری نسبت به سال ۱۴۰۱، ۴۷۲ درصد و میزان وام‌هایی که برای خرید قسطی اعطا شده، ۵۶۶ درصد رشد را تجربه کرده است(شکل۲).

در حالی که در اسنپ‌پی بخش سلامت و زیبایی با در اختیار داشتن بیش از ۴۴ درصد خریدهای اقساطی (از حیث تعداد)، محبوب‌ترین بخش کاربران این پلتفرم بوده، کاربران دیجی‌پی بیش از هر چیز به دنبال خرید آیفون ۱۳ و گلکسی A54 سامسونگ با استفاده از امکان خرید اقساطی بوده‌اند.

پرواضح است که بازار اعتبار اقساطی و BNPL محدود به اسنپ‌پی و دیجی‌پی نیست و شرکت‌هایی چون تارا، ازکی‌وام، قسطا، لندو، کیپا، والتا، تالی، دارا، مینی‌پی و… نیز در این حوزه فعالیت‌های گسترده‌ای داشته‌اند، اما چنان که گفته شد، دسترسی به آمار و ارقام فعالیت‌های این پلتفرم‌ها کاری دشوار است.

به عنوان مثال، محمدمهدی مؤمنی، مدیرعامل ازکی‌وام، در مصاحبه‌ای که با دنیای اقتصاد داشته، گفته است در سال ۱۴۰۲ به حدود ۳۰۰ هزار کاربر اعتبار اعطا کرده‌اند که نسبت به سال ۱۴۰۱ رشد هشت برابری داشته، اما اطلاعات جدید دیگری در مورد این پلتفرم در دست نیست.

در میان اطلاعات پراکنده، می‌توان به این مورد نیز اشاره کرد که علیرضا قنادان، مدیرعامل لندو در رویداد لندتک ایران که ماه گذشته برگزار شد، گفته بود که در سال ۱۴۰۲ به کاربرانی از ۱۱۷۹ شهر و روستای کشور تسهیلات پرداخت کرده‌اند که نشان می‌دهد گستره جغرافیایی استفاده از لندتک‌ها در حال افزایش است.

همچنین در وبلاگ شرکت تارا، گفت‌و‌گوی کوتاهی با امین حسینی، مدیر توسعه کسب‌وکار این شرکت منتشر شده که سال ۱۴۰۲ را سال بلوغ معرفی کرده و می‌گوید با عرضه نسخه جدید تارا، توانسته‌اند در این سال خدمات اعتباری و بن‌کیف را به بیش از ۹۰۰ سازمان دولتی و خصوصی ارائه دهند و خدمت BNPL نیز به بیش از هفت هزار کاربر عرضه شده است.

احمد افتخاری، مدیرعامل آپسان نیز پیش‌تر در گفت‌و‌گو با ماهنامه عصر تراکنش، پیش‌بینی کرده بود که اعتبار تالی که محصول شرکت آپسان است و به دو صورت اعتبار سازمانی و اعتبار فردی به ارائه تسهیلات می‌پردازد، تا پایان سال ۱۴۰۲ بتواند دو میلیون و ۵۰۰ هزار کاربر داشته باشد که مصرف اعتبار آپسان را به سقف ۶۰۰ میلیارد تومان می‌رساند، اما این شرکت داده جدیدی در این خصوص منتشر نکرده است.

تسهیلات در نقطه فروش؛ یک مزیت بزرگ
مزیت مهم تسهیلاتی که لندتک‌ها ارائه می‌دهند این است که این وام‌ها به صورت اعتبار خرید به افراد اعطا می‌شود. این مزیت، دقیقاً دست روی نقطه ضعف تسهیلات بانکی می‌گذارد. در شرایط تورمی که کشور با افزایش نقدینگی مواجه است و از سال ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۲، ۲۴ درصد رشد نقدینگی را تجربه کرده‌ایم، نحوه هزینه‌کرد تسهیلات خرد بانکی محل مناقشه است. اما لندتک‌ها با ایجاد سازوکارهای مناسب، تسهیلات را در نقطه فروش به کاربر عرضه می‌کنند. این در حالی است که بانک مرکزی در جهت کنترل تورم، احتمالاً سیاست انقباضی خود را در حوزه ارائه وام‌های خرد ادامه خواهد داد.

به همین جهت پیش‌بینی می‌شود روند صعودی استقبال از لندتک‌ها ادامه یابد و در سال ۱۴۰۳، مبلغ تسهیلات ارائه‌شده از سوی این کسب‌و‌کارها بیش از دو برابر سال گذشته شود و به ۵۰ همت برسد.

مسئله اصلی این است که لندتک‌ها با دست گذاشتن روی نیازهای اساسی مردم، سبب شده‌اند تا کیفیت زندگی کاربران افزایش یابد. طبق داده‌هایی که حامد قنادپور از پلتفرم تارا ارائه داده، بیشترین ترافیک استفاده از اعتبار مربوط به روزهای آخر ماه‌ است.

همچنین بر اساس اطلاعات این شرکت، سهم پروتئین و لبنیات در خریدهای اقساطی بیشتر از خریدهای نقدی است و در خریدهای اعتباری، مصرف برنج خارجی کاهش یافته و در مقابل مصرف برنج ایرانی افزایش پیدا کرده است. مضاف بر اینها و به گفته قنادپور، جدیدترین داده‌های تارا نشان می‌دهد خرید کالاهای سوپرمارکتی کاربران در حال کاهش است و روند خرید کالاهای ماندگار، صعودی.

از سویی دیگر، در غیاب دانش بهره‌گیری از لندتک‌ها، در حالی که در ۱۰ سال گذشته سرانه قدرت خرید در ایران از میانگین خاورمیانه پایین‌تر بوده، استقراض غیررسمی برای حل گرفتاری‌های مالی، سهم بزرگی را به خود اختصاص داده است.

در سال ۲۰۲۱، ۴۰ درصد افراد بالای ۱۵ سال برای ناترازی‌های مالی خود از دوستان و آشنایان خود پول قرض گرفته‌اند. بر این اساس افزایش دسترس‌پذیری استفاده از لندتک‌ها و گسترده شدن سطح خدمات آنها، در کنار افزایش سطح فرهنگ استفاده از لندتک‌ها، می‌تواند این مدل را به اولویت افراد برای حل مشکلات اقتصادی بدل کند. مدلی که به حفط کرامت انسانی افراد جامعه منجر می‌شود.

افزایش نرخ نکول؛ پاشنه آشیل لندتک در ایران
در کنار تمام مزایایی که لندتک‌ها دارا هستند، نگرانی‌هایی نیز وجود دارد. از جمله اینکه افراد با دریافت اعتباری که توان بازپرداخت آن را ندارند، در پیچ‌و‌خم دریافت تسهیلات پیاپی قرار گیرند و بدهی خود را افزایش دهند. به همین دلیل در کنار گسترده شدن فعالیت لندتک‌ها و پوشش سایر نیازهای جامعه، لازم است افزایش سواد مالی عموم مردم نیز در دستور کار قرار گیرد. زیرا هم می‌تواند به کاربر آسیب وارد کند و به جای افزایش قدرت اقتصادی او را به فردی بدهکار بدل کند و هم افزایش نرخ نکول را برای شرکت‌های لندتکی به دنبال داشته باشد و آنها را در ادامه راه با مشکل مواجه سازد. این موضوع می‌تواند هم به‌عنوان مسئولیت اجتماعی کسب‌و‌کارهای لندتکی تعریف شود و هم با ارائه ویژگی‌هایی در پلتفرم‌ها، افراد را به سوی خریدهای ماندگار یا سرمایه‌گذاری و پس‌انداز سوق دهد.

البته گسترده شدن فعالیت لندتک‌ها و افزایش شناخت مردم از خدمات آنها، خود می‌تواند زمینه‌ساز بحث‌های فراوانی باشد که در نهایت سطح سواد مالی و فرهنگ استفاده از لندتک‌ها را در جامعه افزایش خواهد داد. همان‌طور که ظهور تجارت الکترونیک با تکیه بر فناوری‌های نوین صنعت پرداخت، توانست خرید آنلاین را به روشی جاافتاده برای مردم تبدیل کند و فرهنگ خرید آنلاین نیز به موازات آن توسعه یافت.

اما همان‌طور که مردم در ایران سطح اقتصادی متفاوتی را نسبت به کشورهای مبدع این مدل از تأمین مالی تجربه می‌کنند، مشکلات، مزایا و روندها نیز در کشور ما متفاوت خواهد بود. در حالی که اعتبار اقساطی در کشورهای پیشرفته، صرف مواردی چون خرید کالاهای لوکس می‌شود، در ایران مسیر متفاوتی را دنبال می‌کند و بیشتر به حل نیازهای اولیه کاربران منجر می‌شود.

بر این اساس توجه به نقاط ضعف و پاشنه آشیل این صنعت در ایران با توجه به ویژگی‌های منطقه‌ای و اقتصادی، نکته مهمی است که نباید از نظر دور داشت و لازم است در کنار فراگیری مالی که یکی از اهداف اصلی لندتک‌هاست، افزایش سطح سواد مالی جامعه نیز دنبال شود.